Materiaalkunde kurk: Meer dan alleen een dop voor een wijnfles

Onlangs wilde ik een fascia rol kopen. Omdat ik plastic en soortgelijke materialen probeer te vermijden, heb ik gekozen voor een rol van kurk. Een goed alternatief voor de bekende modellen van polystyreen. Waarom kurk? Hoe duurzaam is kurk en hoe kan het natuurlijke materiaal worden gerecycleerd? Ik was bekend met de typische kurkproducten zoals wijnkurken en onderzetters voor pannen. Over de eigenschappen van het materiaal, de teelt en de winning ervan wist ik echter nauwelijks iets en dus was mijn interesse gewekt.

Wat is kurk?

Kurk is de schors van de kurkeik. Het is een 100 procent natuurlijk plantenweefsel en bestaat uit microscopisch kleine cellen. Deze bevatten op hun beurt een gas dat identiek is aan lucht, wat de lage dichtheid van kurk verklaart. Tot nu toe is geen enkele technologie in staat geweest deze unieke eigenschappen te imiteren of zelfs maar te overtreffen.

Welke eigenschappen heeft kurk?

Kurk weegt slechts 0,16 gram per kubieke centimeter. Deze lichte constructie maakt dat het materiaal drijft. De kurkcellen bevatten het plantaardige biopolymeer suberine. Dit zorgt ervoor dat het natuurlijke materiaal volledig ondoordringbaar is voor vloeistoffen en gassen. Omdat kurk zeer goed bestand is tegen vocht, kan het erg oud worden zonder te slijten of aan kwaliteit te verliezen. Bovendien is kurk brandwerend, antistatisch en hypo-allergeen. Daarom is het ideaal voor mensen met allergieën of astma.

Kurk is ook een uitstekend isolatiemateriaal. De 40 miljoen cellen in elke kubieke centimeter kurk fungeren als een geluiddemper, waardoor het een uitstekende geluids- en trillingsisolator is. De moleculaire structuur maakt het mogelijk om warmte te absorberen en deze gedurende een langere periode op te slaan.

Waar wordt kurk gewonnen?

Wereldwijd beslaan kurkeikenbossen een oppervlakte van ongeveer 2,3 miljoen hectare. De kurkeik wordt voornamelijk geteeld inlanden rond de Middellandse Zee, zoals Portugal, Spanje en Frankrijk en in Noord-Afrika. Jaarlijks wordt ongeveer 340.000 ton kurk gewonnen. Het grootste deel van de kurkteelt vindt plaats in Portugal, waar het kurkeikenbos bekend staat als “Montado”. Meer dan de helft van de wereldproductie van kurk vindt daar plaats.

Kurkwinning: Duurzaamheid en voordelen voor het milieu

De kurkeik wordt al duizenden jaren gebruikt om kurk te winnen. In vergelijking met andere boomsoorten is de kurkeik duurzaam en resistent vanwege de ruwe schors – de daadwerkelijke kurk. Kurkeikenbossen zijn bijzonder duurzaam, omdat ze één van de hoogste biodiversiteit onder de boshabitats hebben. De bossen herbergen een grote verscheidenheid aan wilde flora en fauna, waaronder bedreigde diersoorten zoals de Iberische lynx en de steenarend. Biotopen van kurkeik behoren tot de biologisch rijkste biotopen ter wereld en zijn opgenomen in het NATURA-2000-netwerk volgens de EU-habitatrichtlijn.

De eikenbossen absorberen ongeveer 14 miljoen ton CO₂ per jaar en dragen zo actief bij aan het verminderen van de opwarming van de aarde. Daarnaast helpen kurkeiken bosbranden te voorkomen. Ze dragen ook bij aan de strijd tegen woestijnvorming (verwoestijning) door de bodem en organische stoffen te binden. De kans op erosie wordt verkleind en de wateropslag neemt toe.

Hoe wordt de schors van de kurkeik geoogst?

De kurk wordt met de hand geoogst. Na 25 jaar kun je voor het eerst een kurkeik pellen. Het pellen is een proces dat alleen door ervaren experts mag worden uitgevoerd. De stam moet een omtrek van ongeveer 70 centimeter hebben gemeten op 1,3 meter boven de grond. Vanaf dat moment kan de schors van de kurkeik gemiddeld 150 jaar worden geoogst. Pas bij de tweede oogst heeft het kurkmateriaal een uniforme structuur. Vanaf de derde oogst kan kurk met de beste eigenschappen worden verkregen. Deze wordt gebruikt voor kurkproducten met hoge kwaliteitseisen.

De kurkoogst bestaat uit verschillende stappen. Eerst wordt de kurkbast verticaal gespleten met een bijl. Vervolgens wordt de schors van de stam gepeld. Een horizontale snede bepaalt de grootte van de los te maken kurkbast. De schors wordt op zodanige wijze van de stam verwijderd dat hij niet breekt. Hoe groter de stukken schors, hoe hoger de handelswaarde. Eventuele parasieten worden aan het eind verwijderd. Tot slot wordt de kale boomstam voorzien van het laatste cijfer van het jaar waarin de kurkeik werd gepeld. De schors moet negen jaar opnieuw groeien voordat deze opnieuw kan worden geoogst.

Wat kan er van kurk worden gemaakt?

Kurk kan op verschillende manieren worden verwerkt: tot yogamatten en -blokken, fasciarollen en -ballen, vloerbedekking, wandbekleding en isolatie. Maar het kan ook worden gebruikt voor het maken van onderzetters, tassen, pennen en accessoires zoals hoeden en sieraden en niet te vergeten tot de welbekende flessenkurken.

Hoewel kurkvloeren gevoelig zijn voor krassen, zijn ze zeer comfortabel en ontlastend voor de gewrichten. In de woon- of slaapkamer is het een behaaglijk alternatief voor andere vloerbekledingen.

De ecologische voetafdruk van kurk

De ecologische voetafdruk van kurk is indrukwekkend omdat, in tegenstelling tot hout, geen boom wordt geveld. Een ton kurk absorbeert ongeveer twee ton CO₂ terwijl het slechts 1,6 ton produceert. Een ton aluminium produceert verhoudingsgewijs twaalf ton CO₂ en bindt er geen.

De productie van natuurkurk heeft een zeer goede ecologische balans. Een levenscyclusanalyse van PricewaterhouseCoopers toonde aan dat de natuurlijke wijnkurk de meest duurzame van alle flessluitingen is: tijdens de productie wordt 75 procent minder CO₂ uitgestoten dan bij de productie en afvoer van schroefdoppen. De natuurlijke kurk presteert dus vele malen beter, want geen enkele andere sluiting komt in de buurt van zijn eco-balans.

Minder natuurlijke kurken als dop voor wijnflessen heeft ecologische gevolgen

Steeds vaker hebben wijnflessen een plastic kurk of een schroefdop in plaats van de klassieke sluiting van kurk. In hun brochure “Corkscrew” waarschuwt het WWF voor de rampzalige ecologische gevolgen van deze ontwikkeling. Kurksluitingen zijn niet alleen duurzamer, ze ondersteunen ook mensen die afhankelijk zijn van de kurkproductie. Volgens het WWF zijn zowel de plattelandsbevolking in het Middellandse-Zeegebied als de ongerepte natuur sterk afhankelijk van de kurkproductie.

Hoe kan kurk worden ingezameld en gerecycled?

Kurken zijn een natuurlijk, recyclebaar en herbruikbaar product. In veel landen zijn maatregelen genomen om recyclinginitiatieven te implementeren met het oog op het gebruik en het behoud van deze waardevolle hulpbron. Het is juist dat oude kurken niet kunnen worden gebruikt om nieuwe kurken te maken. Het gerecyclede materiaal kan echter nog steeds worden gebruikt voor de productie van placemats, onderzetters, vloerbedekkingen, isolatiemateriaal en dergelijke.

In Nederland is er een nationale kurkretour-actie gestart door Neleman. De eerste ingezamelde kurken werden opgehaalt door samenwerkingsverband De Eker en hoe samen met het onderwijs en het bedrijfsleven, kurkmateriaal voor nieuwe hoogwaardige toepassingen wordt ingezet. In sommige scholen en clubs zijn ook inzamelpunten te vinden, evenals in supermarkten, drogisterijen of bij slijters. Je vindt hier een kaart met kurkinzamelpunten. Niet alleen flessenkurken kunnen worden gerecycleerd – ook pure kurkmaterialen zoals vloerbekleding of onderzetters kunnen worden ingeleverd bij inzamelpunten.

Thuis kun je flessenkurken het beste verzamelen in een goed geventileerde bak of glas om schimmelvorming te voorkomen.