Plantenportret lavendel: de zomergeur van de Provence

De hemelsblauwe lavendelvelden in de Provence sieren ontelbare ansichtkaarten en fotokalenders en hebben al menig reislust naar het zuiden aangewakkerd. Inmiddels is de mediterrane struik ook in ons land ingeburgerd en tovert hij in menig tuin een mediterrane flair tevoorschijn. Wat in onze tuinen en parken groeit, is echter vaak niet de echte lavendel. Zelfs in de Provençe komt hij zeer zelden voor. Waarom is de echte lavendel naar de achtergrond verdwenen en wie heeft zijn plaats ingenomen? Ik heb een aantal interessante feiten over lavendel voor je op een rijtje gezet.

Lavendel: de verschillende soorten

Op de velden in de Provence en in veel kruidentuinen groeit in bijna 90 procent van de gevallen niet de echte lavendel, maar een hybride van twee lavendelsoorten. De twee “ouders” van deze kruising zijn de echte lavendel (Lavandula angustifolia) en de Speick-lavendel (Lavandula latifolia). Het “kind” dat uit de liefdesrelatie tussen de twee lavendelsoorten is voortgekomen, is de steriele lavendel (Lavandula x intermedia), die vooral in de parfumindustrie wordt gebruikt. Waarin verschillen de verschillende soorten lavendel?

De echte Lavendel

De echte lavendel (Lavandula angustifolia) komt oorspronkelijk uit de Hoge Provence, op een hoogte van 800-2000 meter. De halfronde struik wordt 50-70 cm hoog en de belangrijkste bloeitijd is van half juni tot half juli. Alleen deze lavendelsoort wordt in de farmacie erkend als geneeskrachtige plant. (zie grote foto hierboven)

De Speick-lavendel

Speick lavendel (Lavandula latifolia) wordt iets hoger (80-90 cm hoog) en heeft ook grotere en bredere bladeren (“latifolia” betekent breedbladig) dan echte lavendel. De lange bloemaren verschijnen ongeveer vier weken later, in augustus. Hij heeft meer warmte nodig dan de echte lavendel en groeit daarom niet boven 1000 m hoogte. De bloemengeur is minder bloemig en meer kamferachtig.

De Lavendin

De lavendin (Lavandula x intermedia) lijkt qua uiterlijk vooral op de Speick-lavendel vergeleken met zijn “ouders”. Hij wordt ongeveer 1 m hoog en heeft zeer lange bloemaren. Lavendin is echter een steriele hybride, zodat hij onvruchtbaar is en dus vegetatief via stekken moet worden vermeerderd. Tegenwoordig wordt het nageslacht in het laboratorium uit plantencellen gekloond. Het daaruit voortvloeiende genetisch uniforme ras verklaart de uniforme indruk van de lavandinvelden in de Provence. De lavandin bracht beslissende voordelen voor de industriële landbouw, waardoor hij de echte lavendel verdrong: de hybride is zeer productief en gemakkelijk te oogsten met machines dankzij de langere bloemstelen. De plant is zeer robuust en kan ook zonder problemen op lage plaatsen worden geteeld. De olieopbrengst is veel hoger, maar de geurkwaliteit wordt als minder goed beschouwd.

Welke lavendel heb jij?

Helaas wordt lavendin vaak ten onrechte als lavendel verkocht. Kijk daarom eens goed naar de lavendel in jouw tuin. Als de bloemen op zeer lange stengels staan en de aar een nogal spitse vorm heeft, is het waarschijnlijk geen echte lavendel. Deze heeft kortere aren en de vorm van het bloemhoofdje is meer afgerond.

Een ander punt van verschil is de bloeitijd, want lavendin begint pas te bloeien als de echte lavendel al uitgebloeid is. De geur van de echte lavendel is ook veel bloemiger. De bloemkleur zelf is echter geen kenmerkend verschil: uit de echte lavendel zijn intussen vele variëteiten met verschillende bloemkleuren voortgekomen. De variaties gaan van bijna wit (‘Nana Alba’) naar roze (‘Miss Katherine’, ‘Rosea’) naar blauw (‘Cecilia’, ‘Munstead’) tot diep donkerpaars (‘Hidcote Blue’, ‘Royal Purple’). De kleur van de bloemen heeft geen invloed op de geneeskrachtige en geurkwaliteit.

Uiteindelijk is het niet erg als je niet een echte lavendel in je tuin hebt, want alle lavendelplanten zijn prachtig bloeiende en geurige planten en even geliefd bij bijen. Ze verschillen alleen in hun geneeskrachtige eigenschappen, omdat met name de etherische olie een andere samenstelling heeft.

Elke lavendel heeft zon en kalk nodig

Het maakt niet uit welke lavendel in je tuin staat, de eisen die alle soorten aan de standplaats stellen, zijn zeer vergelijkbaar. De plant is ideaal plant voor rotstuinen of kruidenspiralen. De winterharde, groenblijvende struik houdt van volle zon en warmte. De mediterrane plant ontwikkelt zich het best op goed gedraineerde, zandige en kalkhoudende bodems. Het kalkgehalte is bijzonder belangrijk voor lavendel om veel geurende bloemen te produceren. De gunstige ontwikkeling van de bestanddelen hangt ook af van het kalkgehalte van de bodem. Lavendel houdt vooral van een droge standplaats en is niet veeleisend wat bemesting betreft. Op vochtige en goed bemeste plaatsen wordt hij niet oud en produceert hij ook minder etherische olie.

Tips voor het oogsten van de bloemen

De ideale tijd om lavendel te oogsten is wanneer bijna alle bloemen van een bloeiaar zijn opengegaan. Een deel van de bloemen in het onderste eenderde gedeelte van de aren is al verwelkt. Dit is meestal het geval tegen eind juni. In dit stadium is het oliegehalte het hoogst en zijn de samenstelling en het aroma van de etherische olie op hun best.

Het drogen van de bloemen gebeurt voorzichtig bij matige temperaturen. Om de kleur te behouden, mogen ze alleen in de schaduw worden gedroogd. De bloemaren kunnen als los gebonden trossen worden opgehangen om te drogen of ze kunnen in dunne lagen op droogbakken worden gelegd.

Lavendel snoeien

De lavendelstruiken worden na de oogst van de bloemen in juli in een bolvorm teruggesnoeid. Snoeien niet later dan eind september, anders gaat de winterhardheid achteruit. Bij verjonging wordt tot in het hout gesnoeid: oudere planten dienen om de 3-4 jaar in het voorjaar krachtig worden teruggesnoeid om de bossige groei te bevorderen.

De geur van reinheid: lavendel in de kledingkast

Verrassend genoeg wordt lavendel door schrijvers uit de oudheid niet genoemd als geneeskrachtige plant, maar als badtoevoeging en wasparfum. Vooral in de Romeinse badcultuur speelden lavendelbloemen een belangrijke rol vanwege hun frisse geur. Zelfs de naam lavendel herinnert aan dit oeroude gebruik. Het is afgeleid van de Latijnse soortnaam “lavandula”. Dit komt op zijn beurt van het Latijnse “lavare” = “wassen”. In die tijd geloofde men dat de geur van lavendel ongedierte zoals motten, mijten en luizen zou verdrijven.

Ook de kloosterzuster Hildegard von Bingen roemde de sterke werking tegen luizen. Hier komt de gewoonte vandaan om lavendelzakjes in de linnenkast te leggen. Daardoor ruikt de was lekker en het houdt motten weg. Maar wees voorzichtig: helaas verjaagt de geur van lavendel alleen kledingmotten; voedselmotten, die zich graag nestelen in granen, kruiden en gedroogde vruchten, worden erdoor aangetrokken!

Heerlijk rustgevend: lavendel als geneeskrachtige plant, toen en nu

Pas in de late Middeleeuwen werd lavendel populair als geneesmiddel. Interessant is echter dat er nauwelijks aanwijzingen zijn voor het gebruik ervan als kalmerende en ontspannende geneeskrachtige plant. In die tijd gebruikten artsen het als diureticum, tegen winderigheid, om de menstruatie te bevorderen en ook bij kiespijn, hoofdpijn, duizeligheid en beroerte.

Tegenwoordig ligt de nadruk op de werking van lavendel op het zenuwstelsel. Deze werking is wetenschappelijk erkend. Hiervoor worden uitsluitend de bloemen van de echte lavendel gebruikt. Deze hebben een kalmerende, ontspannende, zenuw- en krampstillende werking. De geneeskrachtige plant is als het ware ideaal bij stress, overspannenheid, inslaapproblemen, nerveuze maagklachten en spanningshoofdpijn. Neem voor een thee 2 theelepels bloemen in een kop heet water en laat 5-10 minuten trekken. Een theemelange van 2 delen citroenmelisse en 1 deel lavendelbloesem brengt pure ontspanning. Lavendel kan ook worden gebruikt als geurzakje en als badtoevoeging.

Het feit dat alleen de echte lavendel medicinaal wordt gebruikt, betekent niet dat de andere soorten lavendel niet werkzaam zijn. Ze hebben door hun andere samenstelling van de etherische olie echter geen kalmerend effect. Speick lavendel werkt antibacterieel en slijmoplossend. Het is dus bijzonder doeltreffend bij ziekten van de luchtwegen. Door het hoge kamfergehalte heeft het geen kalmerende eigenschappen, maar werkt het eerder verkwikkend! Lavandin werkt ook niet slaapbevorderend. Zijn etherische olie is echter zeer geschikt voor de ontsmetting en het herstel van wonden.

De verschillende kwaliteiten lavendelolie

Lavendel is vooral bekend om zijn etherische olie. In de Provence wordt hij al sinds de 16e eeuw in grote hoeveelheden geteeld. De kostbare olie is een ingrediënt van vele beroemde parfums. Maar de etherische olie is niet alleen goed in cosmetica, ze is ook maatgevend voor de geneeskrachtige werking van lavendel.

Studies hebben aangetoond dat etherische lavendelolie stemmingsverlichtend en angstverminderend werkt. Het is echter niet alleen werkzaam op het gebied van de psyche, maar het werkt ook antimicrobieel, bevordert de wondgenezing en heeft pijnstillende eigenschappen.

Bijzonder opmerkelijk is het effect bij brandwonden. Het bijzondere is dat de etherische olie puur kan worden toegepast. De pijn neemt snel af. Het genezingsproces wordt gestimuleerd en de vorming van nieuwe huidcellen wordt versneld. Dit wondermiddel tegen brandwonden en zonnebrand zou als “eerste hulp olie” in elk medicijnkastje thuishoren.

De etherische olie van lavendel werkt bovendien ook zeer doeltreffend tegen schimmelinfecties van de huid, vanwege haar fungicide werking. In het geval van insectenbeten kunnen de actieve bestanddelen van lavendel de gifstoffen neutraliseren. De onverdunde olie kan rechtstreeks op de steek van bijen, wespen of muggen worden aangebracht.

Als “lavendel extra” wordt de etherische olie van echte lavendel, die in het wild in de bergen wordt geoogst, verhandeld en beschouwd als de beste en meest waardevolle lavendelolie. Het moet moeizaam met de hand worden geoogst in bergachtige gebieden die moeilijk toegankelijk zijn. De olie van echte lavendel die op lagere hoogten wordt geoogst, wordt verhandeld als “lavendel fijn”.

Lavendel wondtinctuur

Ingrediënten

• 10 g verse lavendelbloemen
• 7,5 g verse sint-janskruidbloemen
• 7,5 g verse goudsbloembloemen
• 100 ml alcohol 70% vol.

En zo werkt het

Verwerk de bloemen met de alcohol in een vijzel of blender tot een dikke brij. Het geheel in een pot met schroefdop 10 dagen met gesloten deksel laten trekken en dagelijks omroeren. Zeef de tinctuur eerst door een fijne zeef en vervolgens door een koffie- of theefilter. Deze tinctuur kan gebruikt worden om kleine wondjes te ontsmetten en bij grotere wonden de randen te deppen. Voor kompressen neem je 1-2 theelepels tinctuur, verdund met 100 ml gekookt water.

Het gebruik in de keuken

Lavendel is eigenlijk een vrij ongebruikelijk keukenkruid. Alleen in de Provençaalse keuken vind je talrijke recepten met lavendel. Daarom maken lavendelbloemen vaak deel uit van Provençaalse kruiden. De bloemen verspreiden een zoete, parfumachtige geur. Door deze bloemige noot zijn ze zeer geschikt als smaakmaker in jam, fruitsalade, ijs en gebak. Gebruik het spaarzaam, zodat de smaak niet overheerst. Je kunt het ook gebruiken om azijn, siroop en suiker op smaak te brengen.

Lavendelwolkjes

Ingrediënten

• 150 g boter
• 110 g ruwe rietsuiker
• 1 ei
• 2 eetlepels verse of 1 eetlepel gedroogde lavendelbloemen
• 1 druppel etherische lavendelolie
• 1 eetlepel geraspte citroenzeste
• 180 g speltmeel
• 1 theelepel bakpoeder

Bereiding

1. Klop de boter, suiker en het ei zacht en romig.
2. Voeg de lavendel, de etherische olie, de citroenschil, de bloem en het bakpoeder toe.
3. Geef het deeg met twee theelepels op een met bakpapier beklede bakplaat. Laat voldoende ruimte over, want de hoopjes zullen zich tijdens het bakken uitbreiden.
4. Bak op 180° C gedurende 10-15 minuten tot ze goudkleurig zijn.